Er is geen visie, er is geen kennis, er is geen sturing

(5-1-2021, Marcia Luyten) Wat geldt voor de aanpak van de pandemie geldt ook voor het energiebeleid van dit kabinet. Doordat een goede strategie ontbreekt is de Rijksoverheid een speelbal van belangengroepen geworden. De schadelijke subsidiering van biomassa is qua oorzaak identiek aan de falende rol van het RIVM. De belangen van bewoners zijn hiervan de dupe. Zij dragen de consequenties van een falende overheid.

In 2008 zond het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) alle Nederlandse zorgorganisaties een doos met daarop gedrukt GRIEPPANDEMIE. WEES VOORBEREID. In de doos zaten gedetailleerde draaiboeken voor de uitbraak van een virus. De ‘box’ zou de laatste in zijn soort zijn.

Met die doos begint in De Groene Amsterdammer het verhaal van een land dat stuurloos bleek toen een jaar geleden de pandemie zich aandiende. De reconstructie van de Nederlandse corona-aanpak door onderzoeksjournalisten van Investico wekt verbijstering. De enige conclusie: het ministerie van Volksgezondheid voert totaal geen regie.

Er is geen visie, geen kennis en dus geen sturing. ‘Ambtenaren klampen zich vast aan het compleet gedecentraliseerde zorgstelsel (..) een byzantijns web van zorgverzekeraars, verpleegbedrijven, GGD-regio’s en als zelfstandige ondernemingen functionerende ziekenhuizen.’ De gevolgen zijn bekend: te weinig, te laat, zwabberbeleid. Na volle winkelstraten, massa’s op Schiphol en familiefeesten wacht het zorgpersoneel de decemberbonus. Na geel, oranje en rood volgt zwart.

De ambtenaren van VWS hebben zozeer geen idee van wat te doen met een complex probleem als dit, dat ze in de zomer, toen het aantal besmettingen daalde, gauw zijn teruggekeerd naar hun oude, vertrouwde dossiers. De speciaal voor corona aangestelde directeur-generaal vertrok eind september, met hem twee van de vier topambtenaren. Het testen voor de tweede golf liep toen al vast.

Dit failliet van centrale sturing is een probleem groter en fundamenteler dan VWS. Het toont de staat van ons bestuur: de rijksoverheid is leeg geworden. Leeg van inhoud. Leeg van deskundigheid. Waar ooit professionals zaten, heersen managers. Het Rijk raakte vol mensen die ‘sturen op processen’. Die burgers ‘klanten’ noemen. En die geen hogere maatstaf kennen dan ‘bedrijfsmatig werken’.

Het is een jargon dat eind jaren tachtig het openbaar bestuur binnendrong. Engeland kreeg van Thatcher een kleinere overheid, Reagan bestreed ‘Big Government’. In Nederland werd op de door Wim Kok ingeslagen Derde Weg de bureaucratie gekortwiekt. Dat gebeurde volgens de wetten van new public management: de publieke sector inrichten alsof het een bedrijf is.

Vijftien jaar geleden waarschuwde Herman Tjeenk Willink al voor de gevolgen. In het jaarverslag van de Raad van State 2005 schreef hij: ‘Het lijkt er soms op dat met het verdwijnen van de regenten ook de eigen betekenis van regeren is vervaagd.’ Hoe kun je nou besturen, vroeg hij zich af, als door verzelfstandiging en privatisering van publieke taken bestuurders nog maar weinig zicht hebben op de uitvoering?

De consequenties zie je bij Rijkswaterstaat, het ministerie van Landbouw en tal van andere plekken. Na ophef over Rijkswaterstaat dat toestemming gaf granuliet te dumpen in een Gelderse natuurplas (na dringend lobbywerk van Halbe Zijlstra), schreef oud-directeur Rijkswaterstaat Jan de Bont de fout toe aan het gebrek aan kennis. De overheid staat op afstand, stuurt op processen en controleert de markt. Dat gaat mis wanneer deskundigheid ontbreekt.

Minister Schouten van Landbouw trad aan met het voornemen de sector te hervormen richting kringlooplandbouw. In plaats daarvan ging haar tijd op aan de stikstofuitstoot van onze industriële landbouw. De crisis volgde op jarenlang niet ingrijpen, niet sturen, creatief stikstofboekhouden, tot de hoogste bestuursrechter het (gebrek aan) beleid opblies.

De ambtenaren van VWS werken hard, concludeert Investico. Ze plannen en voeren het ene overleg na het andere. En in hun niet-weten zadelen ze GGD’s en zorguitvoerders op met steeds meer taken. Ze kunnen niet anders. De voor centrale sturing noodzakelijke kennis is weg. Dat is geen ongeluk maar beleid.

Het verlangen naar een lege rijksoverheid laat zich het beste zien in de grote decentralisatie van de sociale sector. In 2015 werden gemeenten verantwoordelijk gemaakt voor kwetsbare burgers: in werk, jeugdzorg en langdurige zorg. Daarvoor kregen gemeenten eenvijfde minder middelen dan het Rijk zelf nodig had. Het SCP concludeerde onlangs dat de decentralisatie is mislukt. Kwetsbare burgers zijn slechter af.

Corona bracht de staat terug. VWS laat zien dat die staat stuntelt en struikelt bij een complex probleem – wat misschien ook het gebrek aan robuust klimaatbeleid verklaart. Gelukkig voor VWS is er een tastbaar ding waarmee het de weg terug kan zoeken. Na de storm kan worden gebouwd aan een nieuwe stuurdoos.

Marcia Luyten is journalist en schrijver.

Lees artikel op Marcia Luyten